کارکرد طنز به مثابة سرمایة اجتماعی با تأکید بر طنز عرفانی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار، دانشکدة الهیات، پردیس فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران

چکیده

بی‏شک یکی از جنبه‏های مهم توسعة پایدار در جامعه استفاده از مفهوم سرمایه، آن هم در وجه اجتماعی آن، است. هرچند واژة سرمایه اساساً در قلمرو اقتصادی به کار می‏رود، از حدود دو دهة گذشته در قلمرو اجتماعی نیز به طور فزاینده مورد پذیرش قرار گرفته است و اکنون یکی از مؤلفه‌‏های مهم توسعه‏یافتگی شناخته می‏شود. از سوی دیگر، کشف و بهره‏برداری و اشاعة فرهنگ عامه با هدف تقویت شناسه‏های هویت جمعی و تاریخی به مثابة سرمایة اجتماعی و دستیابی به توسعة پایدار در قلمرو اجتماعی کشور یکی از رسالت‏ها و وظایف اصحاب فرهنگ در جامعه است. در این میان، طنز به مثابة یکی از مصادیق پراهمیت در فرهنگ عامه، به دلیل تکیه بر ضمیر ناخودآگاه فرهنگی مردم و بازتولید ارزش‏های اخلاقی متناسب با سنت‏های دینی و ملی کشور، از جایگاهی ویژه برخوردار است. در این جستار تلاش شد به نحو توصیفی‌ـ تحلیلی و با روش کتابخانه‏ای و اسنادی از طریق تعریف و تبیین جایگاه سرمایة اجتماعی به تعاریف مرسوم حوزة مطایبه و اقسام آن و نیز طنز عرفانی، به منزلة نوعی فاخر از طنز، اهتمام شود. با تکیه بر ویژگی‏های این طنز، تلاش شد چشم‏اندازی از کارکردهای اجتماعی آن به مثابة پاره‏ای از میراث معنوی عارفان ارائه و بر اهمیت و ابعاد نظری و ارتباط نظام‌مند آن با سرمایة اجتماعی تأکید شود. طنز عرفانی، به مثابة سرمایة اجتماعی، میراثی است که در طول تاریخ در برخورد با ناهنجاری‏های فردی و اجتماعی در مقام اصلاح و تعالی و توسعة فرهنگی و ارتقای ارزش‏های مدنی و دینی جوامع برآمده است. هدف نهایی این نوشتار باز نگاه داشتن باب تأمل سنجشگرانة‏ ارتباط این دو مفهوم (طنز و سرمایة اجتماعی)، به منظور اصلاح و توسعة فرهنگی و ارتقای ارزش‏های مدنی و دینی جامعه، بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. استیس، والتر، ت. (1375). عرفان و فلسفه، مترجم: بهاءالدین خرمشاهی، تهران، سروش.
  2. اصلانی، محمدرضا (1385). فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، تهران، کاروان.
  3. ایرانی، محمد (1389). «شکل دگر خندیدن: طنازی‏های شمس و مولانا در مقالات»، مطالعات زبانی‌ـ بلاغی، 1، صص 23 ـ 52.
  4. بوردیو، پی‌یر (1381). نظریة کنش، مترجم: مرتضی مردی‏ها، تهران، نقش‌ونگار.
  5. پاتنام، روبرت (1380). دموکراسی و سنت‏های مدنی، مترجم: محمدعلی دلفروز، تهران، دفتر مطالعات و تحقیقات سیاسی وزارت کشور.
  6. پارسونز، تالکوت (1379). ساخت‏های منطقی جامعه‏شناسی دینی ماکس وبر در عقلانیت و آزادی، مترجم: یدالله موقتی و احمد تدین، تهران، هرمس.
  7. تاج‌بخش، کیان (1384). سرمایة اجتماعی‌: اع‍ت‍م‍اد، دم‍وک‍راس‍ی،‌ و ت‍وس‍ع‍ه، مترجم: افشین خاکباز و حسن پویان، تهران، نشر پژوهش شیرازه.
  8. خاتمی، احمد؛ الهام باقری (1393). «طنز روایی و کاربرد عرفانی آن در حدیقه»، ادب فارسی، 13، صص 33 ـ 52.
  9. داد، سیما (1371). فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران، مروارید.

10. ریاض، محمد (1370). احوال و آثار میر سید علی همدانی (با شش رساله از وی)، چ 2، اسلام‌آباد، پاکستان، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

11. زارعی‌متین، حسن (1393). رفتار سازمانی پیشرفته، ویرایش دوم، تهران، آگاه.

12. زارعی‌متین، حسن؛ بهزاد محمدیان؛ علی قراچورلو؛ مهدی شعله (1395). «ارائة مدلی ساختاری برای تبیین همدلی در دانشگاه‏ها: بررسی تأثیر معنویت، سرمایة اجتماعی، و حکمرانی خوب»، مدیریت دانشگاه آزاد اسلامی، 5 (1)، صص 21 ـ 36.

13. زارعی‌‌متین، حسن؛ بهزاد محمدیان؛ سعید مدرسی (1394). مدیریت سرمایة اجتماعی، تهران، مهربان.

14. زارعی‌متین، حسن؛ نسیم شهسواری (1399). «بررسی جایگاه سرمایة اجتماعی»، پژوهش‌های جدید در مدیریت و حسابداری، 41، صص 59 ـ 88.

15. زرین‏کوب، عبدالحسین (1363). جست‏و‏جو در تصوف ایران، چ 3، تهران، امیرکبیر.

16. زمردی، حمیرا (1395). نظریة ناسازه‏ها در ساختار زبان عرفان: نقد ساختاری و پساساختاری شطح‏های عارفان، تهران، زوار.

17. شجاعی‏زند، علی‌رضا (1381). عرفی شدن در تجربة مسیحی و اسلامی، تهران، باز (مرکز بازشناسی اسلام و ایران).

18. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1392). زبان شعر در نثر صوفیه، تهران، سخن.

19. علی‏زاده، ناصر؛ ویدا دستمالچی (1393). «طنز، زبان تبلیغ و اعتراض در متون عرفانی و سوررئالیستی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‏شناختی، 34، صص 219 ـ 240.

20. فولادی، علی‏رضا (1386). طنز در زبان عرفان، قم، فراگفت.

21. کرمی، محمدحسین؛ زهرا ریاحی‌زمین؛ جواد دهقانیان (1388). «پژوهشی در تئوری و کارکرد طنز مشروطه»، متن‏شناسی ادب فارسی، 1، صص 1 ـ 16.

22. کریچلی، سیمون (1371). در باب طنز، مترجم: سهیل سمی، تهران، فردوسی.

23. کریمی، لطف‏الله (1372). بررسی تطبیقی اصطلاحات ادبی، تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد.

24. محمدی کله‏سر، علی‌رضا؛ محمدعلی خزانه‏دارلو (1390). «درآمدی بر طنز عرفانی با نگاهی انتقادی به پژوهش‏های حوزة طنز»، متن‏پژوهی ادبی، 48، صص 65 ـ 92.

25. مشرف، مریم (1385). «هنجارگریزی اجتماعی در زبان صوفیه»، زبان و ادبیات فارسی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، 14 (52 و 53)، صص 135 ـ 150.

26. موسوی، سید عبدالجواد (1389). کتاب طنز، چ 2، تهران، سورة مهر.

27. میرصادقی، میمنت (1376). واژه‏نامة هنر شاعری، تهران، مهناز.

28. نویا، پل(1373). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، مترجم: اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

29. Coleman, J.S (1990). Foundations of social theory. Cambridge: MA, Harvard University Press.

30. Cuddon, J.A (1984). A Dictionary of Literary Terms, New York: Penguin Books.

31. Fukuyama, F (1999). The great Disruption, Human Nature and Reconstitution of social Order, New York: Profile.

Non-Latin References

  1. Ali-zade, N. & Dastmalchi, V. (2014). “Satire: Medium of protest in mysticism and surrealism”, Mytho-mystic literature journal, 10(34), pp. 219-239. (in Persian)
  2. Aslani, M.R. (2006). Vocabulary and humorous terms, Tehran, Caravan. (in Persian)
  3. Bourdieu, P. (2002). Raisons pratiques: sur la theorie de l'action, translator: Morteza Mardiha, Tehran, Naghshonegar.
  4. Critchley, S. (1992). On humor, translator: Soheil Sami, Tehran, Ferdowsi. (in Persian)
  5. Dad, S. (1992). Dictionary of Literary Terms, Tehran, Morvarid. (in Persian)
  6. Fouladi, A.R. (2007). Satire in the language of mysticism, Qom, Faragoft. (in Persian)
  7. Irani, M. (2010). “To laugh in other method: Shams and Maulana’s ironic narratives in Maghalat (essays)”, Persian Language and Literature, 1(2), pp. 23-52. (in Persian)
  8. Karami, M.H., Riahi-Zamin, Z., & Dehqanian, J. (2009). “A Survey on the theory and practice of Mashrote satire”, Textual criticism of Persian literature (Researches on Persian language and literature), 45(1), pp. 1-16. (in Persian)
  9. Karimi, L.A. (1993). Comparative study of literary terms, Tehran, Majd Publication Institute. (in Persian)

10. Khatami, A. & Bagheri, E. (2014). “Narrative satire and its mystical USE in Hadiqa”, Persian literature (Faculty of letters and humanities), 13, pp. 33-52. (in Persian)

11. Mirsadeghi, M. (2010). A dictionary of poetry and poetics, Tehran, Mahnaz. (in Persian)

12. Mohammadi Kale-Sar, A.R. & Khazane-Dar-loo, M.A. (2011). “An Introduction to mystical satire; A critical analysis of researches in the area of satire”, literary text research (Persian language and literature), 15 (48), pp. 65-92. (in Persian)

13. Moshref, M. (2006). “Social anomaly in the language of Sofia”, Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Tarbiat Moallem University, 14(52 & 53), pp. 135-150. (in Persian)

14. Mousavi, S. A.J. (2010). The book of satire, second edition, Tehran, Soore Mehr. (in Persian)

15. Noya, P. (1994). Quranic Interpretation and Mystical Language, translator: Ismaeel Saadat, Tehran, University Publication Center. (in Persian)

16. Parsons, T. (2000). Max Weber's rational constructions of religious sociology in rationality and freedom, translators: Yadullah Moughen & Ahmad Tadayon, Tehran, Hermes. (in Persian)

17. Putnam, R. D. (2001). Making democracy work: civic traditions in modern Italy, translator: Mohammad-Ali Delfrouz, Tehran, Office of Political Studies and Research, Ministry of Interior. (in Persian)

18. Riaz, M. (1991). Ali Hamedani's biography and works (with six treatises by him), second edition, Islamabad-Pakistan, Persian Research Center of Iran and Pakistan. (in Persian)

19. Shafiei-Kadkani, M.R. (2013). The Language of Poetry in Sufi Prose, Tehran, Sokhan. (in Persian)

20. Shojaei-Zand, A.R. (2002). Secularization in the Christian and Islamic experience, Tehran, Baaz (Center for Recognition of Islam and Iran). (in Persian)

21. Stace, W. T. (1996). Mysticism and Philosophy, translator: Bahaedin Khoramshahi, Tehran, Sroush. (in Persian)

22. Tajbakhsh, K. (2005). Social's capital: trust, democracy and development, translators: Afshin Kkakbaz & Hassan Pouyan, Tehran, Pajuhesh-e Shirazeh. (in Persian)

23. Zarei-Matin, H. (2014). Advanced organizational behavior, second edition, Tehran, Agah.

24. Zarei-Matin, H. & Shah-Savari, N. (2020). “Investigating the status of social capital”, New research in management and accounting, 41, pp. 59-88. (in Persian)

25. Zarei-Matin, H., Mohammadian, B., & Madrasi, S. (2015). Social capital management, Tehran, Mehraban. (in Persian)

26. Zarei-Matin, H., Mohammadian, B., Qarachourlou, A., & Shoale, M. (2016). “Providing a Structural Model for Explaining Empathy in Universities: Investigating the Impact of Spirituality, Social Capital, and Good Governance”, Management of Islamic Azad University, 5(1), pp. 21-36.

27. Zarrinkoob, A.H. (1984). Search in Iranian Sufism, Third edition, Tehran, Amir-Kabir. (in Persian)

28. Zomorodi, H. (2016). Theory of mismatches in the structure of the language of mysticism: a structural and post-structural critique of the mystical Shatah’s, Tehran, Zavar. (in Persian)